Эснаш – физиологик холат хисобланиб, бош мияни «совуши» ва ақлни жамлашга ёрдам бериб, организм толиққанини ва дам олиш вақти етиб келганини англатади. Айрим пайтларда эснаш рефлекси эмпатия натижасида, яъни занжирли реакция сифатида эснаётган одамни кўрган пайтда хам кузатилади.
Мериленд университети олимларининг экспериментал тажрибалари хулосаларига кўра эснаш – бош мия гипоксияси мавжудлигини билдирмайди ва кислородга тўйинган хаводан нафас олиш хам эснашни олдини олмайди.
Одатда кунига инсон ўртача 7 та дан 23 маротабагача эснайди. Агарда сўнгги пайтларда одатдагидан кўпроқ эсноқ тутаётганини хис қилаётган бўлсангиз, врачга мурожаат қилинг. Негаки у бир қатор жиддий касалликларнинг аломати хақида хабар бераётган булиши мумкин. Қуйидаги касалликларда ортиқча эснаш холатлари кузатилади:
1. Сурункали чарчаш синдроми
Доимий эснашнинг асосий сабаби бўлиб, меёридан ортиқча ишлаш, кам ухлаш, носоғлом овқатланиш ва спорт билан шуғулланмаслик натижасида ривожланади. Сурункали чарчаш синдромини оддий толиқишдан унинг доимий турдалиги, дам олиш ёки 8 соатлик уйқудан сўнг ўтиб кетмаслиги ажратиб туради. Сурункали чарчаш синдроми инсоннинг нафақат жисмоний иш фаолиятини камайтиради, балки унинг рухий ва эмоционал холатига хам салбий таъсир этади. Бунда инсон доимий стрессда бўлади, кўп эснашнинг сабаби хам шу ерда яширинади. Доктор Симон Томпсоннинг гипотезасига кўра стресс кортизол гормонини ортиши билан кечади, бу эса ўз навбатида эснаш холатини кучайиши билан намоён бўлади. Сурункали чарчаш синдроминининг бошқа белгилари қуйидагича:
• Кўкрак сохасидаги оғриқлар;
• Нафас олишни тезлашиши;
• Юракни номунтазам ва тез уриши;
• Хушдан кетадиган даражага тушиш;
• Бош оғриши.
2. Обструктив апноэ синдроми
Обструктив апноэ синдроми уйқу пайтида кутилмаган қисқа дақиқали нафас олишни тўхташи билан кечади. Хаво йўлининг тикланишидан кейин уйқудаги одам нафаси бўғилиб, қисиб уйғониши, чуқур-чуқур нафас олиб ёки бўлмаса қаттиқ хуррак отиб яна нормал уйқуга қайтиши мумкин. Бундай муаммоси борлигини инсон узоқ вақтгача билмаслиги хам мумкин. Обструктив апноэ синдроми кам учрайдиган касаллик хисобланмайди ва хар бешта одамнинг биттасида апноэнинг енгил даражасини кузатиш мумкин. Бундай инсонлар ўз вақтида уйқуга ётиши ва 8 соатлик уйқуни канда қилмаслиги мумкин. Аммо улар уйғонгач барибир ўзини кун давомида чарчагандай хис қилади ва тинмай эснайди. Уйқусида муаммоси борлигини қуйидаги белгиларга қараб аниқлаш мумкин:
• Диққат эътиборни сусайиши;
• Уйғонгандан кейин оғизларни қуриши;
• Рефлексларни ва жавоб реакцияларини секинлашуви;
• Доимий таъсирланувчанлик;
• Бўшашиш ва мускулларда оғриқ.
3. Семизлик
Семиз инсонларда эснаш икки хил сабабга кўра ривожланади:
1. Овқатланиш балансини бузилиши ёки буқоқ бези фаолиятини бузилиши. Шулар хисобига гормонал фон бузилади ва уйқучанлик, тез толиқиш, эснаш кузатилади.
2. Ўпканинг гиповентиляция синдроми – бу нафас олишни бузилиши ва чуқур нафас ола билмаслик бўлиб, унинг сабаблари: бош мия фаолиятининг камайиши ёки кўкрак қафасининг ортиқча вазн хисобига қисилиши хисобланади. Ўпка вентиляциясининг камайиши натижасида қонда кислород миқдори камайиб, карбонат ангидрид миқдори ортади. Бундай пайтларда эснашгина кираётган хаво оқимини нормаллаштириши мумкин.
4. Депрессия
Депрессия пайтида эснаш қонда кортизол гормони миқдорини ортиши ва қабул қилинаётган дори воситалари хисобига кузатилади. Антидепрессантлардан циталопрам ва флуоксетин қонда серотонин миқдорини ошириб чарчаш ва эсшашга сабаб бўлади. Депрессияни врачлар ташхислайди. Қуйидаги белгилар кузатилганда врачга мурожаат қилиш сўралади:
• Ғамгинлик умидсизлик;
• бўлаётган воқеликларга қизиқишни камайиши;
• агрессиянинг ўз-ўзидан намоён бўлиши;
• бош ва елка сохасидаги оғриқлар;
• ўлим хақидаги ўйлар.
5. Хавотирли бузилишлар
Хавотирли бузилишлар хам стресс холатлари ва кортизол миқдорини ортиши билан характераланади. Бунда эснаш сабаби юрак билан боғлиқ муаммолар ва энергияни пасайиши хисобланади. Хавотирланиш хисси қанча юқори бўлса эснаш шунча кўп кузатилади. Хавотир синдромининг бошқа белгилари:
• кўп терлаш;
• гипервентиляция (тез-тез нафас олиш);
• юракнинг тез уриши;
• уйқуни бузилиши ва иштахани йўқолиши.
6. Юрак касалликлари
Юрак фаолияти бузилганда эснаш дайди нервни стимуляцияси натижасида пайдо бўлади. Бу нерв бош мияни юрак ва ошқозон ичак тракти билан боғлайди. Кўп эснаш қон босими тушиши ва юрак ритмини секинлашувидан ривожланади. Юрак иши бузилишининг бошқа белгилари:
• кўкрак қафасидаги оғриқ:
• юзаки нафас олиш;
• тананинг юқори қисмида оғриқ;
• юришни бузилиши;
• кўнгил айниши;
• бош айланиши.
7. Инсульт
Доимий эснаш – эндигина инсультни бошдан кечирган инсонларда кўп учрайдиган белги. Медикларнинг фикрича бу жараён хуруж пайтида қизиб кетган бош мия ва тана температурасини бошқаради. Эснашлар сони инсультдан олдин хам кўпайиши мумкин. Шу сабабли кўп эсноқда ва қуйидаги белгилар кузатилганда албатта врачга мурожаат қилинг:
• юзни осилиб қолиши, юздаги табассумни юзни фақат бир томонидалиги;
• бўшашиш ва қўлни кўтара олмаслик;
• нутқни тушунарсиз бўлиб қолиши.
8. Тарқоқ склероз
Тарқоқ склерозда бош мия ўзагининг зарарланиши кузатилади. Бу қисм халқум, юзнинг мимик мускуллари ва жағ мускуллари фаолиятини бошқаради. Бош мия ўзагининг зарарланиши ноихтиёрий рефлексларнинг кузатилиши, шу жумладан, эснаш ва чайнаш рефлексларида хам ўзгаришга олиб келади. Тарқоқ склероз хроник аутоиммун касаллик бўлиб, бош миянинг тананинг бошқа қисмлари билан алоқасини бузилиши билан характерланиб, унда қуйидаги неврологик белгилар хам кузатилади:
• сийдик ажратишни бузилиши;
• мускул тонуснинг ортиши;
• танада юзда ва қўл-оёқларда уюшиш;
• бош айланиши;
• кўриш ўткирлигини бузилиши;
• мувозанатни бузилиши.
9. Бош мия ўсмаси
Кўп эснаш бош мия ўсмасининг камдан кам учрайдиган белгиси хисобланади. Бу холда эснаш рефлекси ортиқча толиқиш билан тушунтирилади. Бош мия ўсмасининг бошқа белгилари:
• бош оғриши;
• хулқни бузилиши: агрессивлик, апатия, хавотир;
• хотиранинг қисман пасайиши;
• кўриш ўткирлигини пасайиши.
10. Жигар фаолиятини бузилиши.
Жигар касаллиги мавжуд инсонлардаги гормонал дисбаланс ва унинг натижасида келиб чиққан чарчоқ - эснашни келтириб чиқаради. Жигар касаллигининг бошқа белгилари:
• иштахани бузилиши;
• кўнгил айниши;
• сийдик рангини тўқариши;
• кўзларни ва терини сарғайиши;
• онгни хиралашиши;
• қўл ва оёқларни шиши.
11. Эпилепсия
Кўп эснашнинг эпилепия билан боғлиқлиги хақида айрим манбаларда қайд этилган. Эпилептик хуружлар пайтида ва ундан кейин - қон томирларнинг спазми ва бош мия чакка сохаларини зўриқиши эснашга сабаб бўлади. Эпилепсиянинг бошқа белгилари:
• кўрқув хисси ва нотинчлик;
• вақтинчалик парокандалик;
• оёқ-қўлларнинг назоратсиз тортишиши;
• хушдан кетиш.
Айрим пайтларда эснаш баъзи бир дори препаратларини қабул қилгандаги ножўя таъсир сифатида вужудга келади.
1. Антигистамин препаратлар: улар нерв тизимини тормозлаб, уйқучанлик ва эсноқ чақиради.
2. Оғриқ қолдирувчилар. Анальгетикларнинг опиат турлари эсноқ чақиради. Масалан: бупренорфин, налбуфин ва кодеин.
3. Қон босимини туширувчи препаратлар. Улар юрак уришлари сонини камайтиргани хисобига уйқучанлик ва эсноқ чақиради.
www.gepamed.uz
